Formlar ve Türler
Türk halk müziği formal bakımdan şu iki temel biçimde şekillenmiştir:
- Sözlü Halk Ezgileri
- Çalgısal Halk Ezgileri
Türk halk müziği geleneği sözlü eserler üzerine kurulmuştur ve repertuarın yaklaşık %95’i sözlü eserlerden oluşur. Çalgısal eserler ise çoğunlukla oyun havaları biçimindedir. Bu ayrımın yanı sıra sözlü eserlerin form yapıları ve türlerini birlikte anmak gerekir. Türkü, sözlü halk müziği eserleri için kullanılan özel bir terimdir. Bazı oyun havaları ve çalgısal ezgiler için yöresel terimler kullanılır.
Uzun Havalar (Long Air)
Serbest tartımlı (parlando) ezgilerdir. Düzenli ritim özelliği göstermez, bazı geleneksel söyleyiş kalıplarına göre icra edilir. Uzun hava terimi halk arasında yaygın değildir. Yerine tür adları daha sık kullanılır:
- Hoyrat
- Maya
- Bozlak
- Elezber
- Müstezat
- Tecnis
- Barak Havaları
- Gurbet Havaları
Uzun Hava Türleri
Hoyratlar: Cinaslı manilerle söylenen uzun hava türüdür. Sivas’tan başlayarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da ve Kerkük’te yaygındır. Örnekler: Gelin Hoyratı, Nöbetçi Hoyratı, Muhalif Hoyratı.
Mayalar: Hemen her yörede bulunur. Giriş sazından sonra uzun hava serbest tarzda okunur. Tüm doğal ve sosyal olayları konu edinir.
Bozlaklar: Feryad, çığlık anlamındadır. Minör karakterli ezgi yapısına sahiptir. Örnekler: Avşar bozlağı, Türkmen bozlağı, Kırşehir bozlağı.
Gurbet Havaları: Teke yöresinde çalınır ve genellikle gurbet ve hasret temalarını işler. Örnekler: Avşar Beyleri, Güllük Dağı, Ne Dönersin Kahpe Felek.
Divanlar: Aruz veya hece vezniyle söylenen uzun hava türlerindendir. Ritmik giriş sazından sonra vokal parti gelir. Anadolu’nun pek çok yerinde icra edilir.
Ağıtlar: Doğal ve kişisel üzücü olayları konu eder. Hem uzun hem de kırık hava formunda olabilir. Ölülerin ardından ağıt yakıcılar tarafından söylenir.
Kırık Havalar (Broken Air)
Ritmik karakteri ve ölçüsü belirgindir. Düzenli bir ritim özelliği gösterir, geleneksel söyleyiş kalıplarına bağlıdır. Çoğu oyun havasıdır.
Kırık Hava Türleri
Bulundukları yöreye, çalındığı ortama veya amaca göre değişir. Sözlü ve sözsüz ezgileri kapsar. Örnekler:
- Deyişler: Alevi-Bektaşi topluluklarında söylenen ve bir aşığa ait ezgiler.
- Nefesler: Bektaşi topluluklarının mistik ve sosyal konulu ilahileri.
- İlahiler: Tarikatların ritüellerinde söylenen sözlü ezgiler, çoğunlukla mistik temalı.
- Halaylar: Açık hava ve meydanlarda davul-zurna eşliğinde çalınır. Bölümlü yapıda olabilir.
- Barlar: Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu'da çalınır, kadın ve erkek barları ayrı karakter taşır.
- Semahlar: Alevi-Bektaşi topluluklarının oyunlu ezgileridir. Kadın ve erkek birlikte veya ayrı dönülebilir.
- Zeybekler: Ege ve Akdeniz’de çalınan oyunlu ezgiler. Erkek zeybeklerinde kahramanca bir eda vardır.
- Teke Zortlatmaları: Teke bölgesinde hızlı oyun karakterine sahip ezgilerdir.
- Horonlar: Doğu Karadeniz’de yoğun, hızlı karakterli oyunlu ezgilerdir.
- Horo (Hora): Trakya bölgesinde çalınan, genellikle 2 ve 4 zamanlı usuller.
- Karşılamalar: Trakya, Marmara ve Karadeniz’de oynanan karşılıklı oyunlar, genellikle 9 zamanlıdır.